| Aantekeningen |
- In zijn boek "De onderduikers" schrijft kleinzoon Peter Hein:
Tegen het eind van het jaar zal mijn moeder gehoord hebben dat haar moeder, Johanne, niet meer leefde. Al in 1940 werden verschillende van onze familieleden in Weener gedwongen hun huizen te verlaten. Ze werden ingekwartierd in het grote huis van mijn grootmoeder en haar zuster Eva, waar kamers genoeg waren voor iedereen. Korte tijd daarna moesten ze verhuizen. Johanne en Eva gingen vanuit Weener naar Nienburg aan de Weeser. Op 28 maart 1942 werden de achttien Joden van Nienburg, onder wie Johanne en Eva, samengebracht op de Schlossplatz en overgebracht naar Minden. Daar verbleven ze nog even bij tante Sara de Jonge, die met haar man op 31 juli 1942 op transport gesteld werd naar Theresienstadt en vervolgens doorgestuurd naar Auschwitz. Ondertussen waren Johanne en Eva, op last van de Geheime Staatspolizei, op 31 maart met 993 anderen gedeporteerd naar het getto van Warschau, waar ze de volgende dag, op 1 april 1942 aankwamen.14
Het schijnt dat mijn grootmoeder en tante Eva op de dag van vertrek uit Weener met zijn tweeën een heel eind de weilanden inliepen, zoals de oude Heini Holtkamp na de oorlog mijn ouders vertelde. Toen hij hen even later niet meer zag, dacht hij dat ze zich, net als zovelen, ‘wat aan hadden gedaan’.
Vanuit Warschau schreef mijn grootmoeder dat ze onderweg de bof had gekregen en erg ziek was geweest. Er kwam daarna nog wat post uit het getto, geruststellende berichten die bij mijn vader de zorgen in het geheel niet wegnamen. Nu weten we hoe hoog de nood in het getto is geweest, maar de censuur zorgde ervoor dat dit niet in de brieven terechtkwam. Ze moeten wanhopig zijn geweest en zich aan iedere strohalm hebben vastgeklampt. Totale uithongering en besmettelijke ziekten begonnen de mensenmassa in het overbevolkte getto te decimeren.
Uit een brief van mijn grootmoeder was op te maken dat er meer leden van onze familie in Warschau waren aangekomen. Ze vroeg of we Zwieback wilden sturen voor tante Eva. Later volgde een brief met een adres van familieleden die ook zo graag iets wilden ontvangen. En ze vroeg of mijn ouders mensen in Rotterdam wilden vragen ook iets te sturen. Mijn ouders deden al het mogelijke om aan haar wensen te voldoen. Dat was niet eenvoudig. Er mocht maar één pakje tegelijk naar het getto verzonden worden en daarom trok mijn vader met een hele lading pakjes langs verschillende postkantoren in Utrecht en verzond hij er steeds een vanaf een ander kantoor.
Mijn moeder had een nichtje dat in Warschau woonde, Lenie de Jonge. Ze was getrouwd met een Poolse Jood, Adolf Rybier, die ze in de jaren dertig in Berlijn had leren kennen. Dat was in de mooie tijd dat de beide nichtjes daar werkten en uitgingen en feestvierden. Mijn moeder vertelde daar graag en vaak de meest romantische verhalen over.
Lenie kon in Warschau maar één dag voor Johanne en tante Eva zorgen. Ze schreef ons of we haar ook wat konden sturen voor haar dochtertje, wat natuurlijk gebeurde. Tot hun verrassing kregen mijn ouders zelfs een kaart van een tante van mijn vader, die Friedman heette. Ze woonde oorspronkelijk in Berlijn, zo ver van Emden af, dat mijn vader haar in zijn kinderjaren misschien maar een of twee keer gezien had. Ze had van Lenie ons adres gekregen. ‘Of ze haar ook wat konden sturen?’
Het is niet bekend of ze het pakje nog gekregen heeft. Er is nooit meer iets van haar vernomen. Ook de vrolijke Lenie die eeuwen geleden samen met mijn moeder Berlijn op stelten had gezet, haar man en hun dochtertje Mady zijn spoorloos verdwenen.
Toen kwam de brief waarin Johanne schreef dat de beschuit was aangekomen en dat tante Eva daar nog zo blij mee was geweest vlak voordat ze in het getto ‘aan longontsteking’ stierf. Longontsteking: vrijwel zeker censuurtaal voor uithongering. Ze schreef dat ze blij was voor haar zuster, die nu uit haar lijden verlost was. En dat was het dan…
Daarna kwam er nog één kaart van mijn grootmoeder. ‘De hele Joodse gemeenschap in Utrecht stond op haar kop,’ zei mijn moeder. ‘Een kaart uit het getto van Warschau, van waaruit al een tijdje geen tekenen van leven meer waren gekomen!’
Ik heb de kaart nog, gedateerd: 15-6-1942, iets meer dan twee maanden na aankomst en vijf weken voordat de stelselmatige vernietiging van alle leven in het getto begon. Zeven maanden voor de opstand in het getto in januari 1943. Een kaart met een stempel met in doorgelopen rode inkt de afbeelding van een adelaar. Aan de bovenkant een klein stempeltje: Judenrat Warschau, en een datumstempel dwars over het adres van de afzender, waardoor beide niet zijn te lezen (wel iets van: … Transport Hannover). Gewoon een paar nietszeggende zinnetjes: ‘Wir sind zufrieden.’ Wij zijn tevreden… En: ‘Habe von Netta Geld erhalten V. 26.5’ en: ‘Blijf gezond, wat ik ook van ons berichten kan. Laat spoedig iets van je horen. Deine Mutter.’ Ook op deze kaart niets over een snel verslechterende toestand in het getto.
Dit is het laatste wat er van Johanne Jacobs-de Jonge ooit is gehoord. Was ze een van de 300.000 personen die al vóór 21 september 1942 uit het getto afgevoerd werden naar het vernietigingskamp Treblinka? Of overleed ze nog in Warschau, zoals ik op verschillende zoekplaatsen achter haar naam lees: Verschollen, Warschau. Het is me tot nu toe niet gelukt te vinden wanneer en waar ze omgekomen is. Ook de International Tracing Service in Bad Arolsen kon me niet verder helpen. Het kan bijna niet anders dan dat ze ruim voordat het jaar 1942 ten einde was de dood gevonden heeft. Waarschijnlijk heeft ze haar zevenenzestigste verjaardag op 26 juli 1942 niet eens meer gehaald.
In het bericht dat mijn ouders kregen van het overlijden van Johanne stond niet waar ze was overleden.
|
1875 - 1942 (66 jaar)
ovl. 19 mei 2000, Den Haag